نسبت طلایی فی در طراحی گرافیک و لوگو

راز به کار بردن نسبت طلایی فی در هنر طراحی چیست؟ آیا چشم‌نوازی تابلوی مونالیزا یا معبد پارتنون و دیگر شاهکارهای هنری تصادفی است؟ چرا لوگوی اپل و پپسی از نظر هندسی زیبا هستند؟ می‌خواهیم در مورد کاربرد تناسبات طلایی و عدد فی یعنی 1.618 صحبت کنیم. این نسبت به اصول زیبایی‌شناسی در چشم انسان‌ها برمی‌گردد. شاید شما هنگام طراحی لوگو، به نسبت طلایی دقت نکنید، اما ناخودآگاه در چینش بخش‌های مختلف این نسبت در کار شما دیده شود. چرا که انتظار نمی‌رفته که مثلا، سازندگان اهرام مصر به عمد این نسبت را به کار برده باشند. بلکه مهارت و تجربه زیاد آنها منجر به خلق چنین شاهکار زیبایی شده است. چقدر در مورد نسبت طلایی فی، قانون یک سوم، مثلث طلایی و مارپیچ طلایی در طراحی می‌دانید؟ ما در این بخش تمام آنچه باید در مورد تناسبات المنت‌های مختلف در تصاویر و قرارگیری آبجکت‌ها بدانید را به شما خواهیم گفت.

نسبت طلایی نقش پررنگی در کمپوزیسیون (composition) طراحی هنری و کارهای گرافیکی دارد. این مسئله تنها منحصر به هنر طراحی نیست. در طبیعت گیاهی و جانوری، نقاشی، معماری، سازه‌های مهندسی و حتی خلقت انسان نیز، عدد فی دیده می‌شود. نسبتی که ناخودآگاه در چشمان قابل تشخیص است. به‌طوریکه آثار هنری که در آنها نسبت طلایی به کار رفته باشد، به چشممان زیبا به نظر می‌رسد. اما از نظر علمی چگونه می‌توان این نسبت را وارد کارهای طراحی کرد؟ این روزها در طراحی لوگو حرفه‌ای، عکاسی، شیت‌بندی، طراحی صفحات سایت و … این نسبت‌ها به کار می‌رود. شاید بپرسید چگونه؟ با ما همراه باشید.

نسبت طلایی (Golden Ratio) چیست؟

نسبت طلایی فی یک قانون مشهور و اثبات شده در علم ریاضیات است. قانونی بسیار ساده که فهم و به کار بردن آن بسیار آسان و برای هر کاری قابل استفاده است. یک مستطیل با ابعاد a و b را در نظر بگیرید که b ضلع بزرگتر است. حال اگر نسبت b/a برابر با  a+b/b باشد آن مستطیل را مستطیل طلایی می‌دانند. در نتیجه این معادله، نسبت ضلع بزرگتر به ضلع کوچکتر برابر عدد 1.618 خواهد بود که همان عدد فی مشهور و طلایی است. مارپیچ طلایی نیز در داخل مربع‌های ایجاد شده در مستطیل طلایی جای می‌گیرد. مارپیچ طلایی را در گل آفتابگردان، کهکشان‌ها، گیاهان، تابلوی مونالیزا، حلزون، لوگوی اپل، لوگوی گوگل و … می‌توان دید. برای ترسیم این مارپیچ از دنباله فیبوناچی باید استفاده کنید.

اگر این دنباله را از ریاضی دوران دبیرستان به یاد داشته باشید، بدین صورت بود که هر عدد حاصل‌جمع دو عدد قبل از خود بود. یعنی 0، 1، 1، 2، 3، 5، 8، 13، 21، 34، … که یک دنباله بسیار پرکاربرد در ایجاد الگوهای تصویری در زمینه های مختلف است. حال اگر مربع‌هایی به این اعداد را ترسیم کنید، به یک طرح منحنی خاص و آشنا خواهید رسید که برای چشم خوشنواز است. این منحنی، همان golden spiral است که برای چشم زیبا و متناسب به نظر می‌آید. البته که شما در طراحی نیاز نیست که نسبت طلایی را اینگونه ایجاد کنید، شما می‌توانید هر عددی که دارید را در 1.618 ضرب کنید و عدد متناسب با آن را پیدا کنید. برای منحنی طلایی نیز می‌توانید طرح آن را دانلود کنید، بر روی تصویر یا طرح خود بگذارید، و میزان همخوانی و رعایت شدن آن در کار خود را بسنجید.

تاریخچه نسبت طلایی و عدد 1.618

جالب است بدانید که پیدایش نسبت طلایی و وارد شدن آن به ابعاد مختلف دنیای امروزی به صدها سال پیش از میلاد برمی‌گردد. لوکا پاچیولی در کتاب خود به نام نسبت الهی، از این تناسبات گفته است. بعدها اقلیدس در سیزده جلد کتاب مشهور خود، در جلد ششم آن از تناسب طلایی گفته است. البته پیش‌تر از اینها، مصری‌ها در ساخت اهرام ثلاثه، نسبت طلایی فی را به کار برده‌اند. حیرت‌آور است. داستانی که پشت این نسبت طلایی قرار دارد، آن را روز به روز نزد طراحان جذاب‌تر ساخته است. بعدها در سال 1200 میلادی بود که لئوناردو فیبوناچی در پیزای ایتالیا مسئله‌ای طرح کرد که نتیجه‌ی آن به کشف عدد 1.618 ختم شد.

مسئله از این قرار است که فرض کنید یک جفت خرگوش نر و ماده دارید. این جفت خرگوش هر ماه یک جفت خرگوش نر و ماده دیگر متولد می‌کنند. حال فرض کنید، هیچکدام از خرگوش‌ها نمی‌میرند. ما در پایان هر سال چند جفت خرگوش خواهیم داشت؟ با توجه به شرایط سوال و قراردادهایی که تعریف شده بود، در نهایت به دنباله اعداد 1,1,2,3,5,8,9,21,24,55,… رسید. و آن را دنبال فیبوناچی نامید. حال بیایید نسبت اعداد این دنباله را با هم چک کنیم. نسبت عدد دوم به اول برابر است با 1، نسبت عدد سوم بر عدد دوم برابر است با 2، نسبت عدد چهارم به عدد سوم برابر است با 1.5، نسبت عدد پنجم به عدد چهارن برابر است با 1.66 چند نسبت که جلوتر برویم، به عدد 1.618 خواهیم رسید که تکرار خواهد شد. این همان عدد فی یا نسبت طلایی است.

کاربردهای نسبت طلایی

کاربرد نسبت طلایی هیچگاه محدود به زمینه خاصی نبوده است. در مقیاس‌های بسیار بزرگ کهکشان‌ها گرفته تا طرح ساختمان‌ها و سازه‌ها و اکنون در طراحی گرافیک، پزشکی و … به کار می‌رود.

• کاربرد عدد طلایی در پزشکی

جراحان زیبایی و متخصصان عمل‌های صورت از این عدد بسیار استفاده می‌کنند. در بدن انسان این نسبت به مراتب دیده می‌شود. نسبت قد انسان به فاصله شکم تا مچ پا، 1.618 است. در صورت انسان نیز دایره‌های طلایی به راحتی قابل تشخیص است. از این نسبت در تعیین زیباترین بانوان جهان استفاده می‌شود. حال دنیای جراحی زیبایی و پزشکی به سراغ این نسبت آمده است. در جراحی فک و زاویه دار کردن آن این نسبت بدین صورت است که فاصله پایین چانه نسبت به فاصله پایین بینی تا لب، برابر با 1.618 باشد. حتی این نسبت در دو دندان پیشین نیز دیده می‌شود. خداوند به زیباترین شیوه ممکن این نسبت را در آفرینش خود به کار برده است.

• عدد طلایی در طبیعت

در طبیعت قدم بزنید تا رابطه میان زیبایی طبیعت و تناسب طلایی فی را کشف کنید. به ساختار گل آفتابگردان نگاه کنید. دو نوع مارپیچ در دو جهت در ظاهر این گل زیبا وجود دارد. این دو سری خطوط مارپیچی به زیبایی به هم متصل شده و از نسبت طلایی نیز پیروی می کنند. بعلاوه در میوه آناناس، میوه درخت کاج، در ساختار درخت، ساقه و برگ‌های درختان مختلف از جمله نارون، کاهو، لیمو، چنار، سیب، بلوط، گلابی، بید، بادام و … نیز به کار رفته است.حتی زاویه چرخش برگ‌ها نیز به اندازه 137.5 درجه طوری است که هم زیبا به نظر می‌رسد و هم بیشترین دریافتی از نور خورشید را دارد.

• نسبت طلایی در هنر

نقاشان، معماران و مجسمه سازان به مراتب و به وفور از نسبت طلایی در ساخت سازه‌های مختلف استفاده کرده‌اند. معماری اهرام مصر، معابد یونانی، معبد آتنا، مجسمه‌های ساخته شده توسط میکل آنژ، رافائل، نقاشی‌های داوینچی، دروازه‌های تخت جمشید، پل‌های قدیمی، قلعه‌های قدیمی و … تنها چند نمونه از هزاران کاربرد نسبت طلایی در هنر هستند.

نسبت طلایی را در فضا، تکنولوژی، حیوانات و بسیاری زمینه‌های دیگر نیز می‌توان تشخیص داد. برای همین است که می‌گویمی این نسبت کاملا با چشم انسان آشنا است و ما به راحتی آن را تشخیص می‌دهیم.

نسبت طلایی چه ارتباطی با طراحی لوگو دارد؟

به نظر شما اینکه رد نسبت طلایی فی را در لوگوی برندهای مشهور دنیا از جمله پپسی، توییتر، اپل، تویوتا، گوگل و … می‌بینیم، تصادفی است؟ یک طراح لوگو همواره به دنبال ایجاد یک طرح کانسپچوال و زیبا است. لوگو جایگاه ویژه خود را در تعریف هویت بصری برند شما دارد. چشم‌نواز بودن لوگو، هم نگاه بیشتر مخاطبان را به دنبال خواهد داشت و هم در ذهن ماندگاری بیشتری خواهد داشت. هدف برندینگ از داشتن لوگو نیز ایجاد رابطه‌ی متقابل و عاطفی با مشتری‌های خود است. حال اگر می‌خواهید نسبت طلایی را در طراحی لوگو به کار ببرید، چند دایره از اعداد دنباله فیبوناتچی که به شما گفته شد را بکشید. در گام‌های مختلف طراحی خود بودن و تاثیر این دایره‌ها را مد نظر داشته باشید. حواستان باشد که این استفاده باید کاملا عامدانه و خلاقانه باشد.

ارتباط نسبت طلایی و طراحی خلاقانه لوگو به خاطر زیباتر به نظر رسیدن است. لوگوی اپل را که یک سیب گاز زده است در ذهن خود مجسم کنید. هزاران شکل و فرم مختلف را می‌توان برای طراحی این سیب به کار برد. اما محاط شدن منحنی‌ها و خطوط لوگوی کنونی در مستطیل و دایره‌های طلایی به آن یک نظم و انسجام خاصی بخشیده است. مانند یک پشتوانه‌ی قوی که تحسین اهل فن را برمی‌انگیزد. همین مسئله را در پرنده‌ی آبی‌رنگ توییتر نیز می‌توان دید. تقسیم‌بندی دایره‌ها و مربع‌های این طرح‌ها شما را به عدد 1.618 می‌رساند. در لوگوتایپ گوگل نیز سه فضای طلایی با نسبت‌ عدد فی دیده می‌شود.

کاربرد عدد فی در طراحی لوگو چیست؟

برای به‌ کار بردن نسبت طلایی در طراحی لوگو و دیگر کارهای گرافیکی چکار باید کرد؟ اول کاری که می‌کنید این است که ابعاد صفحه کاری مد نظر خود را متناسب با ابعاد مستطیل طلایی تنظیم کنید. اگر عرض  صفحه شما 960px است، برای بدست آوردن ارتفاع صفحه این عدد را بر 1.618 تقسیم کنید یعنی ضلع دیگر صفحه شما حدود 594px خواهد بود. حال مربعی به ابعاد 594*594 را در یکی از طرفین رسم کنید. خطوطی در کار شما ایجاد می‌شود که عرصه‌بندی چیدمان شما را تا حدودی مشخص کرده است. به همین روال، اگر هر مستطیل باقیمانده را به مربع‌های جدید تقسیم‌بندی کنید، حتی مارپیچ طلایی را نیز در صفحه‌ کاری خود ایجاد خواهید کرد. کاری که سایت مشهور نشنال جئوگرافیک در طراحی صفحات سایت خود به کار برده است و نظم و گردش چشمی خاصی در بخش‌های مختلف ایجاد کرده است.

از جمله مزیت‌های استفاده از عدد طلایی در طراحی لوگو می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• نظم بخشیدن به پروسه طراحی
• سرعت بخشیدن به طراحی
• خلق جلوه‌های زیبایی که هم از نظر اصول زیبایی‌شناسی و هم از نظر سلیقه زیبا است
• ایجاد یک درفت اولیه برای طرح‌های بعدی
• امکان تغییر سایز و جانمایی در ابعاد مختلف

استفاده از نسبت طلایی در تایپوگرافی

نسبت طلایی در تایپوگرافی یک تناسب زیبا و چشم‌نواز میان نوشتار بخش‌های مختلف ایجاد می‌کند. برای همین افراد در نگاه اول به کار تایپوگرافی شما متوجه خواهند شد که با یک طراح مبتدی و عادی سروکار ندارند. همانطور که گفتیم، نسبت طلایی فی در به ذهن داشتن عدد 1.618 خلاصه می‌شود. فرض کنید که می‌خواهید طراحی جلد کتاب انجام دهید، عبارت‌های مختلف بر روی جلد باید نوشته شود که از نظر اندازه فونت ارزش یکسان ندارند. شما می‌توانید با در نظر گرفتن فونت ریز مثلا 10px برای نوشتار کوچک، اندازه فونت دیگر نوشته‌ها را با ضرب کردن عدد 1.618  در این 10 بدست بیاورید و بنویسید. اندازه دیگر نوشتارهای بزرگتر را نیز با تکرار این کار بدست می‌آورید. حال شما یک مجموعه نوشتار کاملا هماهنگ، چشم‌نواز و زیبا دارید که نظر مخاطب را خیلی نامحسوس به خود جذب خواهد کرد.

نسبت طلایی فی در تایپوگرافی کارهای مختلف از جمله طراحی سایت، طراحی جلد، طراحی اسلاید و پست‌های اینستاگرامی، طراحی کارت دعوت و … به کار می‌رود. شاید کارفرما هیچگاه متوجه ترفند شما در به کار بردن تناسب طلایی نشود، اما زیبایی آن را در عمل خواهد دید. چرا که این نسبت آشناترین نسبت با عملکرد چشم انسان است.

نسبت طلایی در تصاویر

آیا قبل از طراحی یک تصویر یا گرفتن یک عکس با عناصر مختلف و چیدمان آنها در کنار هم در داخل عکس دقت می‌کنید؟ عکسی که از محصول خود می‌گیرید، تصویری که برای معرفی برند خود به کار می‌برید، تصویری که برای تصویرسازی کتاب یا استفاده در وبسایت به کار می‌برید و … جاهایی است که شما می‌توانید نسبت طلایی فی را برای ایجاد یک هارمونی چشم‌نواز میان بخش‌های مختلف تصویر به‌ کار ببرید. ابعاد تصویر در اندازه مستطیل طلایی و قرار گرفتن نکته‌ها و بخش‌های مهم در نقاط یک سوم تصویر دیگر کاری است که می‌توانید انجام دهید. در تصویر خود خطوط عمودی و افقی را تجسم کنید. چه فکری برای این خطوط کرده‌اید؟ منظورمان خطوطی است که هر ضلع را به سه قسمت تقسیم می‌کند.

نسبت طلایی در ترکیب بندی طرح ها

یکی از مهم‌ترین جاهایی که به کار بردن نسبت طلایی در ترکیب‌بندی طرح‌ها خود را نشان می‌دهد، طراحی جلد و صفحه‌آرایی کتاب‌ها و مجله‌ها است. برای این کار از نرم‌افزارهای فتوشاپ و ایندیزاین عموما استفاده می‌شود. همانطور که می‌دانید شما باید ترکیبی از نوشتار، علائم، تصاویر و حتی اعداد را باید به کار ببرید. اصول طراحی زیبا و اصولی این کار چیست؟ نسبت ایجاد فضاهای سفید و سیاه یا همان پر و خالی‌ها بسیار مهم است. مارپیچ طلایی در چینش و ترکیب‎‌بندی طرح‌ها بسیار به شما کمک خواهد کرد. نسبت طلایی به کار رفته در این مارپیچ، چشم را در مهمترین نقطه متمرکز می‌کند، سپس در دیگر بخش‌ها به حرکت درمی‌آورد. اینگونه است که طرح شما در میان صدها طرح دیگر به چشم مخاطب می‌آید و انتخاب می‌شوید.

نکات پایانی

شما از این به بعد نیروی مضاعفی برای زیباتر کردن طراحی لوگو، صفحه‌آرایی، طراحی سایت، طراحی ساختمان، طراحی داخلی، عکاسی، تصویرسازی و … دارید. آن هم نیروی نسبت طلایی فی یعنی عدد 1.618 است. این عدد طلایی را در پروسه طراحی در قالب مستطیل طلایی و مارپیچ طلایی به کار ببرید و معجزه آن در ایجاد نظم، هارمونی و زیبایی را ببینید. تعریف نسبت طلایی، موارد استفاده و نحوه کاربرد آن را در این مقاله به طور کامل به شما گفتیم. یعنی شما از همین الان مجهز هستید.